Чеченский эпический сказитель-илланча Магомед Гакашев (Гакаш Мохьмад)

Известный народный сказитель илланча Магомед Гакашев родился в горной Чечне в 1903 году в селении Мускали (ныне Шатойский район Чеченской Республики) в семье крестьянина. Там он проживал вместе с родителями вплоть до депортации чеченского народа 23 февраля 1944 года. В довоенные годы он освоил грамоту и работал в милиции. Во время выселения в Казахстане М. Гакашев создал семью и работал в колхозе. После возвращения на родину в 1957 году вместе со своей семьей остался жить в пригороде города Грозного в поселке Черноречье (Буг1ан-Юрт) и работал в системе связи. Умер в 1975 году.

К сожалению, мне не посчастливилось лично познакомиться с Магомедом Гакашевым. По воспоминаниям Хасмагомеда Цугаева и Ахмада Тимуркаева, он был очень интересным собеседником, любознательным и наблюдательным. Семейной традиции исполнения илли у Гакашевых не было. Отец Магомеда – Гакаш – с иронией относился к увлечению сына, но не препятствовал ему. Магомед Гакашев вспоминал об этом, когда обращался уже к своему сыну со словами: «И меня не отец учил исполнять илли, если есть сильное желание и призвание, то сам научишься». Сын сказителя – Мухади, 1934 года рождения, продолжил отцовскую традицию исполнения илли. Он работал шофером на станции «скорой помощи». Хорошо помнил весь репертуар отца. Вместе с другим известным сказителем Ахмедом Тимуркаевым они помогли воссоздать некоторые черты творческой личности Магомеда Гакашева. 
Магомед с самого раннего возраста полюбил героические илли. Он, будучи подростком, отправлялся в соседние села, чтобы послушать нового сказителя- илланча, который приехал погостить. По словам А. Тимуркаева, Магомед обладал уникальной памятью и музыкальным слухом. Услышав илли, он тотчас же мог воспроизвести героическое сказание, сохраняя манеру исполнения и воссоздавая народные поэтические образы героев илли с полной уверенностью в подлинности описываемых в героической песне событий. 

Часть своего репертуара, насчитывающего около семидесяти сюжетов илли, Магомед Гакашев перенял от илланчи из Котар-Юрта Асхаба, сына Элберда (Элбердан Асхаб). Сказитель Ахмед Тимуркаев вспоминал приезд Асхаба в Шатой, которого там хорошо знали и специально пригласили, чтобы послушать в его исполнении героические илли. Магомед Гакашев, также исполнявший илли, уступал в этом искусстве Асхабу. У последнего был очень высокий и приятный голос, с которым было трудно соревноваться. По словам самого Асхаба, исполнение героических илли было их семейной традицией, и он продолжал дело отцов. Его песенный репертуар также был намного богаче. Несмотря на разницу в возрасте, у молодого Магомеда Гакашева с Асхабом завязалась дружба. И с тех пор Магомед часто имел возможность слушать своего друга и учиться у него.

Другим сказителем-илланча, который оказал влияние на Магомеда Гакашева, был Амхад, сын Мусы (Мусин Амхьад) из Дачу-Барзоя. У него также был богатый репертуар героических песен илли, большую часть которых Магомед Гакашев усвоил. Ахмед Тимуркаев вспоминал, что Амхад из Дачу-Барзоя любил петь старинные героические илли (шира илли), сопровождая их игрой на дечик-пондуре. Среди них были илли «О князе Монце», «О князе Мусосте» и ряд других, которые перенял Магомед Гакашев.

Сын Гакашева – Мухади – вспоминал, что отец особо выделял илли «Об Умар-Али», исполнение которого продолжалось несколько часов. Он вспоминал и другие илли из репертуара Магомеда: «О князе Хаси», «Об Астемире из Шатоя», «Об Ахмеде из Автуров», «О старом Даде», «Об Иммарзе, сыне Махмы». Мухади исполнял их с музыкальным сопровождением на дечик-пондуре («илли ала») или пересказывал речитативом («илли дагарда»).

Отметим, что Магомед Гакашев с 1957 года до последних дней своей жизни плодотворно сотрудничал с учеными, помогая им собирать фольклор. За это время он записал более сорока героических илли и сдавал их в Архив Чечено-Ингушского института истории, социологии и филологии, который военные сожгли в январе 1995 года.

В качестве примера илли из репертуара Магомеда Гакашева приведем новеллистического характера песню «Лейчана илли», которую он записал у своего знаменитого учителя - илланча Асхаба, сына Элберда из Котар-Юрта. Содержание песни имеет ярко выраженный назидательный и воспитывающий характер. Илли пробуждает у слушателей интерес к живой природе, бережное к нему отношение. Отношения между соколом и его птенцами, для которых он является кормилицей и матерью, проецируются на отношения между людьми, между матерью и ее детьми. У слушателей илли создаются устойчивые представления о тесной взаимосвязи окружающей природы и человеческого сообщества, которое также организованно (к соколу, который находится в клетке и поет грустные песни, прилетает царь птиц и успокаивает пленного сокола) и требует к себе бережного отношения.

 Лейчана илли

(Илли записано с точным сохранением произношения его носителя)

 Морхашкахь бен беча
1аьржача лечано
Шена бен ба хьех
Мокхузур цу бердах,
Цу берда хьехнаршлахь
Хьех белгал яккхир цо.
Ша белгал еккхича 
Цу берда ва хьеха
Бен бира ва боха
1аьржача лечано,
Ша бинчу цу бенахь
Ши к1орни еккхир цо.
Мокхузар цу бердах
Цу берда ва хьеха
Шей к1орнеш кхиая
Кхион ара делир и 
Цу берда хьехара.
Аренга ва дуьйлуш,
Аренгахьа б1аьр бетташ,
Хеттаршка оьхуш,
Ижу кхехьа делир и
Цу хьеха бена.
Цу бена яккхинча
Кегоча к1орнешна
Шен кога м1аьрашца
Еана ижу
Шен ме1и з1акаршца
К1орнешна яош,
Шен жима ши к1орни
Кхио йолир цо.
Лечана ши к1орни
Пхьелагах, месех
Толучу заманчохь
Талла ара велир, бах,
Хьаннашка-бердашка
И толла иччархо.
Саглолла ва хахка
Коранги ва долаш,
Лаьтг1ола ва хехка
Эранчи ва долаш,
Талла ара ша велча,
Б1аьрг бетта велир и
Масараш ежуча
Мокхазар цу бердашка,
Ц1оькъа-лом декача
Цу берда хьехнаршка.
Б1аьрг бетта ва ваьлчи
И хьуьна иччархо,
Лакха бердах яллача
Цу берда хьехара
Арадолуш ма дара
Т1ам 1аьржа ва леча.
Ойла ян ма велир
И толла иччархо,
Лацалур дацар техь
Т1ам 1аьржа и леча,
Делах дуй биир цо,
Дена лесна и дахьа.
Ваха ойла, йира цо,
Лечана цу бена,
Сиглаг1ола ва лела
Олхазар ва доцарг,
Адам, аькха г1ор дацар
Лечана ва бена,
Ша вуха ма велар
И толла иччархо.
И доьда ва аг1у
Ша лоръя велир из,
Цунна доьдаш дайра и
Аренца гулдинча
Цу ялти хьеттара,
Т1аккха ойла йира цо
Цигара лаьцна и дахьа,
Реч1ана гур боьг1на,
Ша ваьлла вахар и
Хаттара майдана
Чилхьеса ва т1ергех
Цо реч1а ва йира,
И реч1а юьг1ир цо
Хьаттара майдана,
Реч1ано ма лецир
Т1ам 1аьржа ва леча.
Иччархочо дихьира
Йоккхачу шахьарчу,
Исс эзар ц1и йога
И горга шахьар
Шен куьйга кхобаш
Цхьа эла хиллера
Цу юьртахь вехаш.
Иччархо ва вахар
И эла ва волча:
– Ладуг1аш хилалахь
Ва мехка ва эла,
Мехкара ва элий
Хьо волча х1усаме
Сакъера гулбелча,
Г1али кора ва дег1аш
Товш хир ду ва хьона
Т1ам 1аьржа ва леча. –
Цун дагна там хилир
И шена делчи,
Т1ам 1ержа ва леча
Цо шена ва делча,
Деза совг1ат ва делла
Воккхавеш вахейтир
И хьуьна иччархо.
Цу г1але ва коре
Ришотка ва йина,
Д1ахаир боха цо
Т1ом 1аьржа ва леча,
Кузганах юттича
Цу г1али ва коре,
Олхазари ва даар
Цунна а делир баха цо,
Даа-мала х1оттир цо,
1ержача лечанна
Хаза охьахаир цо и
Цу г1али ва коре.
Г1ийла суьйре т1иеар
1аьржача лечанна,
Суьйре т1и ва йог1аш
Дека доладер из,
Хазача эшарца,
Г1елача мокъамца,
Дууш-молаш ва доцаш,
Ша дека делар из,
Суьйре т1и ва йог1аш,
Суьйренца декар и,
1уьйрей т1и ва йог1аш,
1уьйренца декар из,
Малх г1улчей ва болаш
Делкъана декар из.
Цуна хазчу декаре
Ладег1а делир бах,
Цу юртахь ва дола
И долла ва адам.
Хазачу аьшарца
И дека ва делир.
1уьйранна, делкъанна,
Цу дела суьйранна
Мехкар ва элий
Цига иха ма бевлир,
Цуна хазчу декаре
Ладег1а боьвлир иш,
Цунна хаза декара
Адам хьере ма дара.
Цуна г1ийла декара,
Адме ойла ма яйтир.
Суьйренаш т1еихир,
1уьйренаш д1аихир,
Иштта г1ийла и декаш
Ха-зама д1аелир,
Дуаче-молоче,
Д1а хьожаш дацар из,
Дуачах шен зорха,
Ц1аь бузош дацар и,
Молча хих къурд бина
Кийра цо ца шелбер,
Цу дена дохалла
Кхаа рожехь декар из,
Ша т1аккха лен велар
Царлахь жима цхьа эла:
– Ладуьг1уш хилал шу,
Ва баккхи ва элий,
Кхуна хазчу декаре
Вай сема ладог1а,
Мел г1айг1ане дека-кха
Т1ом 1аьржа ва леча,
Олхазаран ва даар
Ва даа дар кхунна,
Шей кийра ва шелбан
Мала хи дар кхунна.
Дуаче-молаче
Д1ахьожаш ма дац и,
Мацбелла шен кийра
Дуачех ца бузош,
Шелча хих къурд бина
Шен кийра ца шелбеш,
Мел г1ийла декар ду
1аьржача лечанна.
Олхазара ва маттахь
Цхьа бала буй техьа
1аьржача лечано
Сел г1ийла белхош берг?
Дала мел кхоьлланчу
Доллача олхазара
Мотт хууш шейх ву бах,
Йоккхачу шахьарчохь
Лечане хаттар дан
И вало веза вай, –
Бохаш, дагабоьвлар 
И мехка ва элий.
И вало ва дагахь
Иш даго ва бовлуш,
Стиглар охьа ва дера
Цхьа хаза олхазар,
Т1ам хьавзош хиир из
Цу г1але ва коре,
Цу шиммо долийра
Вовшашца къамелаш.
Къамел д1а хедара
Олхазар д1адахар.
Декучар сецир, бах,
Т1ам 1ержа ва леча,
Г1айг1ане хилир, бах,
И мехка ва эла,
Цу т1еми олхазаро
Диснарг х1ун ду ца хууш.
Т1аккха валир ма боха
Юьртара воккха шайх
Веана кхечир и 
Цу эла х1усаме:
– Ахь х1ун боха ва шега
Ва мехка ва эла,
Хьо кхайкха ва аьлла 
Хьо волча веана ша,
Хьо х1унда ва кхойкха
Дийцахьа ва шега, –
Бохаш, лен ма велир
Юьртара воккха шайх,
Ша т1аккха лен велир
И мехка ва эла:
– Ладуг1уш хилалахь,
Юьртара воккха шайх,
Йист мехкарча элишна
Лахорах ца каро
Т1ом 1ержа яр леча 
Деара ва шена,
Г1али коре дог1а
Акхари толлачо.
Олхазари ва даар даа
Х1оттир ша цунна,
Хьогалена ва мала
Шийла хи х1оттира,
Кху г1але ва коре
Ша охьа хаир из,
Воккха веш вара ша
1ержача лечанах,
Сакъералуш вара ша
Цуна хаза декарах,
Дуачей-молачей
Д1а хьожаш доцаш,
Цуна г1ийла декарна
Г1айг1ане вара ша.
Шеца шуна 1аш бара
Йист мехкар яр элий
Лечаней хаттар да
Хьо вало дага бовлуш,
Шеш иштта 1аш болаш,
Сиглола хьавзана
Кхунна т1е ва деара
Сиглона бос болаш
Цхьа хаза олхазар.
Т1ам тохна хьавзана
Кху корей деар и
Цу шиммо къамелаш
Вовшашца ма дира,
Къамел йистах делара,
Олхазар д1адахара,
Декучара сецира,
Т1ом 1ержа ва леча,
Цуьна хаза декарна
Адам хьере хилар,
Дуаш-молаш ва доцаш
Цуьна г1ийла декарна
Г1айг1ане вара ша.
Юртара воккха шайх,
Цунах лоце хаттараш
Лечане ахь дехьа,
Цо хьайга дийцинарг
Ахь шейга дийцахьа, –
Бохаш, лен ма велар
И мехка ва эла.
Олхазари ва моттахь 
Цо къамел долийра:
– Ладуг1аш хилалахь,
Т1ам 1аьржа леча,
Дала мел кхоьллинча
Са долча х1умана
Мотт хаар шена
Вай Дала ма делла,
Хьайгара ва бала
Ахь шега бейцахьа
Ца дуаш, ца молаш
Хьо бале ду боха,
Сиглар ахь хьона
Т1и олхазар деа боха,
Шушинна къамелаш
Вовшашка хили бах,
Къамел д1а ва даьлла
Олхазар д1адахчи
Декарах духделла
Хьо сеци ма боха,
Белхабехьа ахь шега
Хьайгара ва бала, –
Бохаш, лен ма велар
Юьртара воккха шайх,
Ша т1аккха ле делир
Т1ам 1ержа леча:
– Ладуг1аш хилалахь
Юьртара воккха шайх,
Шегара ва бала
Ша белхор бу хьоьга,
Масараш ежуча
Мокхазар цу бердах,
Ц1окъалом декача
Цу берда ва хьеха
Шена бен бира ша,
Юртара воккха шайх,
Ша бинчу цу бена
Ши к1орни еккхир ша,
К1орнешна ижонна 
Ша ара ма делар,
Цу ялти хьаьттаршка
Ижонна додар ша,
Цу ц1енча меттейра
Царна ижу хьора ша,
Пелага, месеха
Ши к1орни хазъелчи
Цу шинна марзонах,
Ша дулача ва хенахь,
Тешнабехк ва бина,
Ша лаьцна ма дели
Яр эли вехача
Кху элан х1усаме
Даа даар дар шена,
Мала малар дар шена,
Даа-мала ца оьшуш
Г1али коре дара ша,
Суьйранна к1орнешна
Ижу хьош дара ша,
И Дела 1уьйранна
Царна ижу хьора ша,
Д1аиха ма йоьлар 
И шийла 1уьйренаш,
Делкъана хьора ша,
К1орнешна ижу,
Д1атила ма юьлар
Делкъана еза хан,
Цу шинна ша ижу
Т1екхехьу зама
Шена т1екхешчи
Делха дог дог1ар шен,
Даа даар доцаш
Мацалла дели техь?
Мала хи доцаш
Хьогалла дели техь?
Далаза дисина 
Дуьненчухь дуй техьа?
Я делла д1адаьлла
Эхарта дуй техьа?
Мацалла мацделла,
Шелонна шелделла,
Бали к1ел даха техь
Шен жима ши к1орни?
Бохаш елха йора ша 
Шен жима ши к1орни,
Суьйре т1и йог1аш,
Суьйренна делхуш,
1уьйре т1и ва йог1аш,
1уьйренна делхуш.
Шен делхар дахделча,
Деара шана т1е
Сиглана бесара
Цхьа сийна олхазар,
Цо шега элир-кха,
Юьртара воккха шейх,
Дала мел кхоллинча
Массо а олхазара мотт 
хууш,
Ша эла ду бохар,
Дала ша х1оттина,
Яр дуней бала боцаш
Цхьанней а ца делла,
Дунена яр бала
Ма белхабе аьлла,
Дехаре деъна ша,
Дехара ло шена,
Массо а олхазарийн
Ша эла ма дара,
Олхазарех х1у ц1ена
Хьо леча ма дара,
Элла дехар цо дича,
Ша цунна ма дели
Ца делха – ца дека
Ч1аг1о яш дехар,
Ша деллачу цу дашах
Тешна д1адахар из.
Сагатлуш сахьийзаш
Са дала долла ше,
Дааза дуьзна ша,
Малаза 1ебна ша
Мокхазар цу бердах
Ши к1орни дисна ше
Хилларг х1ун ду ца хууш
Г1айг1ане ма ду ша, –
Бохаш, лен ма дийлир
И т1ам 1аьржа ва леча,
Ша т1аккха лен велир
Юьртара воккха шайх:
– Ладуг1уш хилахьа
Ва мехка эла,
Лечано бохаш дерг
Ша дийцар ду хьона,
Мокхазар цу бердах
Цу берда ва хьеха
Бенара ялаза
Ши к1орни ва йиссуш,
Ша лаьцна ма дали,
Хиллариг х1ун ду ца хууш,
Далина хаадир ша
Кху г1али коре.
Даа даар дар шена,
Мала хи дар шена,
Даа-мала доцуш,
Бенар ялал йоцаш,
Ши к1орни яра шен
Мокхазар бердах.
Шен жима ши к1орни
Шена дагаеача
Дааза дузар ша,
Малаза 1ейбар ша
Ша царна ижу
Т1екхейхьу зама
Шена т1е ва кхеччи,
Делха дог дог1ар шен,
Т1аккха догахь делхар
Ша дог духу ца дерзуш.
Шен делхар дахделча
Олхазар деара сиглар шена,
Ма делха аьлла,
Цо дехар дир шега,
Ца делха жоп делла
Ша духа дирзи.
Из лечано ма боха,
Ва мехка эла,
Дог лаза ва долаш
Къахийти шена-ма
1аьржачу лечанах,
Ва мехка эла,
Ахь хецей дитахьа
Т1ам 1аьржа леча,
Ша дехар до хьоьга,
Ва мехка эла, –
Бохаш, лен ма велар 
Юьртара воккха шейх.
Дейхарна жоп делла,
Цо хесна дитир и,
Д1адахар боха и,
Цу пана ва мехка,
Мокхазар бердашка,
Цу берди хьехнаршка,
Цу хьеха ва бена
Ши к1орни йитанча
Д1акхейчир ма боха
Т1ам 1аьржа ва леча.
Цунна дийна ма карир
Ше жима ши к1орни,
Кхолланча вай Дала
Иш вовшах ма туьйхир,
Мерзача безамца
Цара буьйса ма еккхар,
Ца дезаш ца дола
Наней, бер вовшех,
Иштта хала ду к1ентий
Шен сиха даьлларг,
Цхьа лечи ма декир
Цу токхи бердашка,
Шена ма моттара
Мацалла и дека,
И декаш хиллера
Токхам текхна бен боьхна.
Сел хала ду к1ентий
Шен ц1ийнах ва воха.
Цхьа кхокха ма бекара
Цу хьуьна баххьашкахь, –
Шейна ма моттара
Мацалла и бека,
И бекуш хиллера
Кхокхиха хедана, –
Сел хала ду шуна 
Накъостех ва хадар.
Цхьа гила борз уьг1ир
Лохарча рег1ашкахь,
Шена ма моттара
Мацалла уг1а,
И уг1уш хиллера
Ардангах хедда, –
Сел хала ду шуна
Важарха ва хадар,
Цхьа гила ма терсир
Лакхарча ва лома,
Шена ма моттара 
Мацалла и терса,
И терсаш хиллера
Ремеха хедана, –
Сел хала ду шуна
Ше деха ва хадар,
Цхьа хьоза ма кхайкхир
Цу аьрсни басешка,
Шена ма моттара
Мацалла и дека,
И декаш хиллера
Куьйрано бен бехьна, –
Иштта хала ду шуна
Наней, бер ва къастар.

Источник информации : http://www.vesti-respubliki.ru

checheninfo.ru