ЧЕЧНЯ. Джумалаева Лулех дош…

I996г.

Цул тIаьхьа йаьхкинарш а йара Iаламат карзахе заманаш…

ХIинц-хIинцца дIабирзинчу тIамо дохоррах, кхин ваьшта дан ца туьгуш, тахане йанне а йоцуш йа, мел хьалха хьежарх, бIаьрге кхане а ца лацалуш, тилкхаз даьлла хьийзаш дара нохчийн къам. Ма-дарра аьлча-м, дIабирзина лара а ца богIура тIом. ТIом дIаберзар дац-кхи деккъа даккхийра герзийн дурр дIатер а, дIо-о цхьаьнхьа мархашна йукъара охьаIена бомбанаш совцар а. Цу тIе даьлча, дуьххьалдIа оцу шина къематах лаьтташ ма баций тIом. ТIеман васташ дагардина ца валлал дукха ма ду, шайх коьртаниг къизалла а йолуш. Ткъа иза, и акха къизалла, махкахь шорта йара. ТIом болчу хенахьчул а сов гора герзех боьттина нах, мелла а алсамйевллера эвхьазлонаш, вас-гамонаш. Вер-ваккхарш, адамаш лечкъораш, талораш… ДIо-о цхьа арахьарчу мостагIийн буьйр-омранца, амма вайн къомах болчу йамартхойн куьйгашца ден зуламаш, шайн маьттазаллийца мел доьналлечун а ойла кIелйуьтур йолуш долу… Йуха гIорасизалла а. ХIаъ, и а йу-кха тIеман маьттазчу вастех. Талийна дIабаьккхина мохк. Школаш, больницаш лаьттинчохь – йеккъа херцораш, селхана меран-йовхарел башха вай ца даьшначу цамгарша тахана, туьран дитто санна, эгош…

Напхийна дан амал доцу доьзалийн дай – йехачу буса цхьа гIаддайна ойланаш кегийча, дерзинчу бакъдолчух тIекIел духарех къарзйелла наб хьаьрчий, цу полах цхьа декъаза сатийсам кхиабой, деллахь, тахана мукъна а, мухханиг хилла а, болх карийна, сом-эппаз даккхаделла, хIусаме баьпкан йуьхк йалур йацара-те, олий, оцу бIаьрзечу бозбуунчаллех Iехалой, садаьржаш кех волий, сарралц раз-пурх некъ-урамаш идадой, нехан чу хIоттал бIарзлой, амма шен неIаре хIотта бIо ца булуш, кхоьлина бIаьргаш наггахь стигала хьала а хьовсош, шаьш дехачу ков-кертана аьрро гонаш туьйсу доьзалийн дай… Вешан цIийца-тIамарца вай сатийсина паргIато даррехь йемалйеш йара, къоман шех бIоболар, шен сино хьоьхучух тешар, харцийна, дIадаьккхинера. Бакъ-харц, ораллин хенахь лаьхьарчий санна, басталун боцу тIеда уьйриг хилла вовшех хьаьрчинера, цхьаъ вукхух къасталур а доцуш. БIеннаш шерашкахь тхьамдаллехь лаьттина сийлаллаш цIунала охьатийсинера, цIе хийцарца церан йуьхь а талхош. ХIаъ дера, и а дир-кха, къонахаллех сонталла а олуш, хьаналчух ваха ца хуург а веш, дайша дитинчунна тIетийжарг Iеса а кхайкхош…

Карзахе зама йара, йара-те…

Цу чолхечу замано, тIегIоьртинчу вуонех хьалхадовла вешан кхетам ца тоаро а нохчийн зудчун хьекъалх, цуьнан хьуьнарх тешийра вай. Бож-Iелин кураллийца «зуда – зуда бен йац-кха, зуда къам а дац» баьхна болу божарий, зударийн даше ладегIа буьйлира, и дош доьналле а карийра царна.

Ша-тайпа йу Лулийн поэзи. Байтийн охIланчаша дика дуьйцур ду церах. Сайна хьакъ доцчу кха тIе, со охIла воцчу балхе кхийда ца лаьа суна. Поэзи ца йезар-м дера дацара сан и, дуьххьал дIа оьшу дош коьрте ца дарна кхору-кха.

Со Лулин прозано инзарбаьхначех ву.

КIеззигчу дешнашца доккха сурт хIотто говзалла йолуш йаздархо йара иза. Баккъалла а аьлча, хIума дийца данне а хала дац, йа генайаьлла корматалла а, йа доккха похIма а ца оьшу хезнарг-гинарг дийца. Цул сов, дийцинарг дIоггара кхачаме а ца хуьлу, стеган ойлане, цуьнан даге кховда лерина хьо велахь. ХIума гайта деза, беснаш а ловзуш, хьожа а йетталуш хила догIу йаздархочо хIоттош долу сурт.

«…после первой войны мы возвращались в пустые дворы, вернее, в прямоугольники бывших дворов, с абрисно – обломками прежних фундаментов – обозначенными границами. Нас встретили руины – фрагменты бывших жилищ, словно рассыпавшиеся пазлы из детской игры. Земля, сплошь усеянная крошевом стекла, гильзами, битым кирпичом, кусками бетона с торчащими рваными ошмётками арматуры, бесчисленными осколками вперемешку с лоскутами штор, сорванных с окон и гниющими тряпочками застрявших среди мусора и бьющихся на ветру, валяющимися абажурами торшеров, погнутыми, с жалко смотрящимися на пронзительном дневном свету стеклянными подвесками люстр, непонятного цвета лоскутами обоев, разбухшими под дождями остатками мебели – и… пеплом… Словно взорванный изнутри, вывороченный наизнанку, стыдливо оголившийся быт. Вырванные с корнями – взрывными волнами – деревья и пронзительное небо над оглушающей тишиной мёртвого пространства опустевших улиц…»

«…Мы так и вспоминаем это время – «время I-й Мировой», второй… И будем вспоминать. Наверное, потому, что для нас тогда действительно весь мир был – вот эти развалины в центре некогда крупного города, а сейчас – огромного каменного карьера. Мир был – это огромное куполообразное небо, в которое мы буквально врастали /такого не видела и в степи/. Мир был – наше бесконечно нищее и абсолютно никому не нужное и неведомое прочему миру бесправное и полуголодное существование в этой геометрической абстракции, которому человечество, поднаторевшее в войнах и разрушениях, дало название «руины». Да. Руины ушедшего в небытие, словно и не бывшего никогда мира, руины наших, казалось, вечных, жилищ, руины наших маленьких человеческих миров…»

Иштта бу и, нохчийн зудчунна гина тIом…

Дуьззина сурт. Сираллера макхалле лелха беснаш а ду, туьран дитто санна, бIаьрг цоьстуш… Хьожа а йеттало... Докъан хьожа… ДегIастанахь мел долу каш цхьанаметта даьстича санна... де-дийне мел долу дукълуш догIу хIаваъ лахьтанаш чохь бухдуьйлуш долуш санна... барам тIехь мел ваьхьнарг, цхьа бохам тосабелла, йуха цIавеъча санна, шайн марчошна йукъахь кошан нIаьний а дохьуш...

Бакъ волчу йаздархочун дарж дIакхехьа, иза лардан вуно хала ду. Доккха жоьпалла ду цунна тIехь. Цкъа делахь, гуттар а халкъаний, цунна тIехIоьттинчу Iедалний йуккъехь латта везаш ву и, халкъехьа озабезам а болуш. ШолгIа делахь, халкъан синхьал, цуьнан ницкъ-таро теллина, йевзина хила веза. Цу халкъе далун дерг а, цуьнан гIора кхочур доцург а хиъна, сонтачу аьрхаллех иза лардан гIорта декхар ву йаздархо. Карара зама а, цу заманан лехамаш а бовзарехь лула-кулахь а, дехьа-сехьа а дехачу къаьмнел дуккха а тIаьхьадисина долу нохчийн къам царна тIекхио гIортар а йаздархошна тIехь ду…

Иштта йоккха го суна вайн йукъараллехь бакъ волчу йаздархочун, Iилманчин меттиг.

Дешнаш вовшах а доьзна, мужалта тIе шен цIе йилличхьана шех йаздархо хуьлу моьттуш дуккха а йозанчаш кхиъна вайн. Кхиъна аьлча а, леррина кхиийна-кха, вайн вуьшта а гIийла йолу литература билггал йохорхьама. Киншкаш йоьшуш болу нах чомах бохийна. Жижиг-галий, чIепалггий дууш ваьхна стаг, китайхоша кечъечу кийра бесточу гарзанашка марзвар санна хIума ду и. Оццу гарзанаша дегI талхоре терра, и вай йуьйцучу сакхт киншкаша нехан са талхадо. Доккха зулам ду и. Эхартан дикане сатуьйсила-м муххе а йацара къоман са талхочийн, нагахь цу эхартах уьш тешаш белахь а, дуьне а дац-кха церан. Иштта халкъана йамарт хиллачух замано цуьнан доьзалшна тIехь чIир оьцу. Селхенашка йухахьовса вай мало ца йичхьана, тоьшаллаш а гур ду-кха вайна, дагардина ца валлал дукха…

Джумалаева Лула бакъ йолу йаздархо йара. Цуьнан хIора произведени дахаран философих йуьзна йу. Академически философин терминашца холчайаьккхина а йоцуш, маьIнаш чучча хьийзийна а доцуш. Цуьнан философи дуьненах а, адамах а, цу шиннан вовшашца йолчу уьйрех а, гамонех а йу. Лулина бакъдерг карийнера – Делаца а, адамца а шалхонаш лело мегарг ца хилар. Олург нийсса дIа хила деза, мел къаьхьа, мел лазаме и делахь а. Стаг кхоийна йа тIехуленах Iехавелла бакъдерг хьулдича, харцоно той хIоттадо. МоттаргIанашка доьрзу доллу хIума а, ткъа моттаргIанашца беркат хуьлийла йац.

Лулина нохчийн зудчун са девзинера. Оцу сица лозург а, цу синна тем бийриг а къасто хаара цунна. Лулин прозин а, поэзин а хIора произведеница нохчийн зудчун син цхьацца агIо дIайеллало дешархочун кхетамна. ЦIена, сирла са ду Лулас вайна довзийтинарг. Вайн нанойн, йижарийн са!

Къонаха къонахчунна бен вевзар вац, баьхна вайн дайша. ХIета, сирла, цIена са довзийта а хуур дац-кха, ша сица сирла, цIена воцчунна.

Дала шен эхартах йоккхаейойла вайн йиша Лула… Дала декъала дойла нохчийн къам!

ЮСУПОВ Iусман, йаздархо, гочдархо, публицист

checheninfo.ru